Kujawy to region bardzo zróżnicowany, niejednorodny także pod względem wykorzystywanego materiału budowlanego. W części zachodniej, znajdującej się pod panowaniem pruskim, skutkiem nakazów administracyjnych, surowcem wykorzystywanym w budownictwie była najczęściej cegła palona, która stopniowo wypierała stosowane wcześniej drewno. Z cegły najczęściej budowano budynki mieszkalne, a stodoły i spichlerze z drewna. W uboższych gospodarstwach budynki inwentarskie budowano z gliny. Chałupy najczęściej posiadały konstrukcję węgłową, a zdecydowanie rzadziej sumikowi-łatkową. W północno-zachodniej części Kujaw przy budowie stodół rozpowszechniła się konstrukcja szkieletowa, szalowana deskami. W XIX wieku dominował dach krokwiowy już na całych Kujawach, w odmianie dwuspadowej lub naczółkowej, sukcesywnie zastępując starszą formę dachu czterospadowego. Surowcem pokryciowym najczęściej była słoma i trzcina, ale w części zachodniej, w połowie XIX wieku pojawiła się już dachówka. Do połowy XIX wieku podstawowym typem budynków były drewniane chałupy wąskofrontowe, gdzie znajdowało się główne wejście, czasami także podcień, ale już w latach 30-tych XIX wieku zaczęto budować chałupy szerokofrontowe, posiadające wejście na dłuższej ścianie.
Zagroda kujawska najczęściej rozplanowana była na planie prostokąta. W jej skład, oprócz budynku mieszkalnego, wchodził budynek inwentarski i stodoła. W zamożniejszych gospodarstwach znajdowały się dwa budynki inwentarskie oraz spichlerz, pełniący rolę magazynu, gdzie przechowywano wszelkie nadwyżki rolne.
Rozkład wewnętrzny budynku mieszkalnego
Od strony szczytu wchodziło się do sieni, za którą mieściła się izba, a dalej komórka, pomieszczenie służące do przechowywania najcenniejszych skarbów rodzinnych. Wyposażenie izby stanowiły przeróżne sprzęty domowe, łóżko z grubą pierzyną, liczne skrzynie, szafy malowane na jaskrawe kolory w motywy kwiatowe. Na ścianie głównej wisiały obrazy świętych, a na bocznych, na haczykach, umieszczano miski i talerze. Wewnętrzny komin z okapem był wybielony, to właśnie tam skupiało się całe życie rodzinne.
Do podstawowych budynków przemysłowych występujących na Kujawach należały młyny – wietrzne i wodne oraz kuźnie.
Pośród młynów wietrznych występowały trzy odmiany, różniące się między innymi sposobem ustawienia skrzydeł pod najkorzystniejszym prądem wiatru. Najpopularniejsze były wiatraki słupowe zwane „koźlakami”. Budynki zawieszone były na dębowym słupie, wpuszczonym pomiędzy dwie krzyżujące się podwaliny. Słup podpierany był przez cztery tzw. zastrzały. Narożne bale złączone poziomymi ryglami i ukośnymi zastrzałami tworzyły ściany „koźlaka”. Całość konstrukcji odeskowana. Dach dwuspadowy najczęściej pokryty gontem. Schody przez ganek prowadziły do wnętrza dwukondygnacyjnego wiatraka. W górnej części umiejscowiono koła zębate wprawiające w ruch skrzydła wiatraka, w dolnej znajdowały się mechanizmy czyszczące ziarno. W drugiej połowie XVIII wieku pojawiły się tzw. holendry, które były bardziej udoskonaloną wersją „koźlaków” . Nakryte były obrotowym dachem w kształcie kopuły. We wnętrzu były trzy kondygnacje. Najmłodsze „paltraki” z połowy XIX wieku posiadały jeszcze bardziej udoskonalony mechanizm obrotowy całego budynku wokół własnej osi. Wykorzystano niski pal żelazny oraz łożysko rolkowe. Budynek był trzykondygnacyjny. Młyny wodne dosyć rzadko występowały na Kujawach z uwagi na słabo rozwiniętą sieć rzeczną. Koła wodne (nasiębierne) wprawiane były w ruch obrotowy pod ciężarem spływającej wody a koła (podsiębierne) poruszane były przez prąd przepływającej obok rzeki. Ruch koła wodnego przenoszony był dzięki kołom zębatym na kamienie młyńskie oraz na urządzenia sortujące mąkę, czyszczące ziarno. Kuźnie wykonywane były z różnych materiałów budowlanych – drewna, gliny, cegły palonej i kamienia. Przed wrotami znajdowała się podcień prowadząca do pojedynczego wnętrza. Występowały jako oddzielne budynki ale zdarzały się także przypadki łączenia ich wspólnym dachem z domem mieszkalnym i budynkami gospodarczymi.