Budownictwo - zagroda kujawska

Kujawy to region bardzo zróżnicowany, niejednorodny także   pod względem wykorzystywanego  materiału budowlanego. W części zachodniej, znajdującej się pod panowaniem pruskim, skutkiem  nakazów administracyjnych, surowcem wykorzystywanym w budownictwie  była najczęściej  cegła palona, która stopniowo wypierała stosowane  wcześniej drewno. Z cegły najczęściej budowano  budynki mieszkalne, a stodoły i spichlerze z drewna. W uboższych  gospodarstwach  budynki inwentarskie budowano z gliny. Chałupy najczęściej posiadały konstrukcję węgłową, a zdecydowanie rzadziej sumikowi-łatkową. W północno-zachodniej części Kujaw  przy budowie stodół rozpowszechniła się konstrukcja szkieletowa, szalowana deskami. W XIX wieku dominował dach krokwiowy już na całych Kujawach, w odmianie dwuspadowej  lub naczółkowej, sukcesywnie  zastępując  starszą formę dachu czterospadowego. Surowcem pokryciowym najczęściej była słoma i trzcina, ale w części  zachodniej, w połowie XIX wieku pojawiła się już dachówka. Do połowy XIX  wieku  podstawowym typem budynków były drewniane chałupy wąskofrontowe, gdzie znajdowało się główne wejście, czasami także podcień,  ale już  w latach 30-tych  XIX wieku zaczęto budować  chałupy szerokofrontowe, posiadające wejście na dłuższej ścianie.  

Zagroda kujawska najczęściej rozplanowana była  na planie prostokąta. W jej skład, oprócz budynku mieszkalnego, wchodził budynek inwentarski i stodoła. W zamożniejszych gospodarstwach znajdowały się dwa budynki inwentarskie  oraz spichlerz, pełniący rolę magazynu, gdzie przechowywano wszelkie nadwyżki rolne. 

Rozkład wewnętrzny budynku mieszkalnego 
Od strony szczytu  wchodziło się do sieni, za którą mieściła się izba, a dalej komórka, pomieszczenie służące do przechowywania  najcenniejszych skarbów rodzinnych. Wyposażenie  izby stanowiły przeróżne sprzęty domowe, łóżko z grubą pierzyną, liczne skrzynie, szafy  malowane  na jaskrawe kolory w motywy kwiatowe. Na ścianie  głównej   wisiały obrazy świętych,  a na bocznych, na haczykach,   umieszczano miski i  talerze. Wewnętrzny komin  z okapem był wybielony,  to właśnie tam skupiało się całe życie rodzinne.

Budynki przemysłowe

Do podstawowych budynków przemysłowych występujących na Kujawach  należały młyny – wietrzne i wodne oraz kuźnie.       

Pośród młynów wietrznych występowały  trzy  odmiany, różniące się  między innymi sposobem ustawienia skrzydeł  pod najkorzystniejszym prądem wiatru. Najpopularniejsze były wiatraki słupowe zwane  „koźlakami”. Budynki  zawieszone były na dębowym słupie, wpuszczonym pomiędzy   dwie krzyżujące się podwaliny. Słup podpierany był  przez cztery tzw.  zastrzały. Narożne bale złączone  poziomymi ryglami  i ukośnymi zastrzałami tworzyły ściany „koźlaka”.  Całość konstrukcji  odeskowana. Dach dwuspadowy  najczęściej pokryty gontem. Schody przez ganek prowadziły  do wnętrza  dwukondygnacyjnego wiatraka. W górnej części  umiejscowiono koła zębate wprawiające w ruch skrzydła wiatraka, w dolnej znajdowały się mechanizmy czyszczące ziarno. W drugiej połowie XVIII wieku pojawiły się tzw. holendry, które były bardziej  udoskonaloną wersją „koźlaków” . Nakryte były  obrotowym dachem w kształcie kopuły. We wnętrzu były trzy kondygnacje. Najmłodsze „paltraki” z połowy XIX wieku posiadały  jeszcze bardziej udoskonalony mechanizm  obrotowy całego budynku  wokół własnej osi. Wykorzystano  niski pal żelazny oraz łożysko rolkowe. Budynek był trzykondygnacyjny. Młyny wodne dosyć rzadko występowały na Kujawach z uwagi na słabo rozwiniętą sieć rzeczną. Koła wodne (nasiębierne)  wprawiane  były w ruch obrotowy    pod  ciężarem spływającej wody  a   koła (podsiębierne) poruszane były  przez prąd  przepływającej obok rzeki. Ruch  koła wodnego przenoszony  był dzięki kołom  zębatym  na kamienie młyńskie  oraz  na urządzenia sortujące mąkę, czyszczące ziarno. Kuźnie wykonywane były z różnych materiałów budowlanych – drewna, gliny, cegły palonej i kamienia.  Przed wrotami znajdowała się podcień prowadząca  do  pojedynczego wnętrza. Występowały jako oddzielne budynki ale zdarzały się także przypadki łączenia ich wspólnym dachem z domem mieszkalnym i budynkami gospodarczymi.